Od JAK-9 do MIG-21 1939

NIL DESPERANDUM

© Copyright by Zbigniew Możdżeń, 1999
Odc1.

ŻYCIE

Dni szare, monotonne

Nizane czasem

Na powszedni różaniec życia.

A przecież w każdym

Przemijają byty

Wystarczy otworzyć duszę.

Lecz my szukamy znaków

Pragniemy wielkości

Nie wiedząc że tworzy ją

Ostateczność.

Gdy odkrywamy prawdę

Zostaje z nas

Kupka prochu

Roztartego

Wiecznością ciała.

1. Co dalej?

                              "Nie wydawaj duszy swej smutkowi
                              ani nie dręcz siebie myślami.
                              Radość serca jest życiem człowieka,
                               a wesołość męża przedłuża dni jego."
                             (Mdr. 30, 21-22)

Zwierzyniec był dla mnie miejscem zupełnie nieznanym, nawet z opowiadań. Nie było go również na mojej mapie, która nie sięgała tak daleko na zachód. Ogólnie jednak nie był tak odległy jak początkowo się wydawało, zaledwie 30 kilometrów na zachód od Zamościa. Gdyby Tatuś wrócił bez trudu by nas odnalazł.
Zwierzyniec n/Wieprzem to dawna siedziba ordynacji Zamojskich. I do niej należały znajdujące się tam: fabryka mebli giętych, browar, i tartak. Pośród starych drzew, malowniczo rozmieszczone były budynki biurowe i mieszkania urzędników. Szczególnego uroku dodawał rozległy staw z kościółkiem na niewielkiej wysepce, połączonej drewnianym mostem z brzegiem. To wszystko znajdowało się na lewym, zachodnim brzegu Wieprza. Na wschodnim zaś, na piaszczystej bezdrzewnej równinie, drewniane bieda-domki. Szare, smutne zgromadzenie na niewielkiej przestrzeni najrozmaitszych budek, dobudówek, szop, szopek, przypominało mi "miasto" starozakonnych w Komarowie. To miejsce nazywało się, jak niegdyś znajdująca się tam wieś, Rudka. Tam właśnie wynajęliśmy mieszkanie, tak maleńkie, że w pokoiku, mieściły się tylko dwie drewniane prycze oddzielone wąskim przejściem, a w kuchni niewielki stolik. Zresztą, i tak nie mieliśmy więcej "mebli". Te były zbite po przyjeździe na poczekaniu. Dopiero później, kiedy się ujawniliśmy, mama przywiozła z Komarowa ocalałe łóżko i budzik Junkers. Ja spałem nadal na pryczy. Mama się jednak tym nie przejmowała. To wszystko tymczasowo. Najpóźniej w lecie będzie wojna i wyjedziemy... Nie wiedziała biedaczka, że już nigdy nie wyjedzie, że po czterdziestu latach na Zwierzynieckim cmentarzu pochowane zostaną jej wielkie marzenia.
Ale na razie kończy się rok i sytuacja nasza coraz trudniejsza. Przyjechaliśmy, dostaliśmy mieszkanie, i co dalej? Z czego żyć.   Nikogo nie znamy, zresztą był to główny warunek wyboru miejsca osiedlenia. O pracy w fabryce lub gdzie indziej, z takimi papierami mama nawet nie ma co myśleć. Szczególnie w tak małej miejscowości. Kilkaset osób zna się od urodzenia. A tu uciekinierka z poznańskiego, bez mała w rok po wojnie, UB nie takie głupie. Nowy rok 1946,pierwszy rok bez wojny powitaliśmy więc w sytuacji najgorszej od jej wybuchu, wprost tragicznej. Rzeczy które miały jakąś wartość zostały już wcześniej sprzedane. I nie było pieniędzy na jedzenie nie mówiąc o czynszu. Właściwie pierwszy raz w życiu zrozumiałem co to znaczy, być głodnym...   Ale nie trwało to długo. Przedsiębiorczość mamy obroniła przed głodowaniem. Zaczęła handlować tytoniem.
W okolicy Zwierzyńca uprawa tytoniu była powszechna i co prawda nie wolno było sprzedawać go poza monopolem, ale kto by z rolników za te grosze jakie państwo płaciło wyżył. Więc, można było kupić tytoń u chłopa, zawieść do Warszawy i z zyskiem sprzedać. Kwestią były tylko pieniądze na początek. W końcu jednak znaleźli się dobrzy ludzie, którzy mamie pożyczyli.
Wydawało się na pierwszy rzut oka, że to proste i dość lekkie zajęcie, ale w rzeczywistości było bardzo ciężkie i wyczerpujące. Pomijając już, że i bardzo niebezpieczne, bo zakazane. Zaczynało się od wędrówki po okolicznych wioskach gdzie uprawiają tytoń. Potem odpowiednie pakowanie do skrzynek z parcianymi szelkami przystosowanymi do noszenia na plecach. Tytoń na spód, a na wierzch jajka, dla zamaskowania przed rewizją. Taka skrzynia po załadunku była bardzo ciężka, nieraz do czterdziestu kilogramów, a mama musiała dźwigać ją ponad dwa kilometry do stacji PKP. Potem czekała ją jazda pociągiem. Pociągi chodziły nieoświetlone, z powybijanymi szybami, a tak zatłoczone, że tylko dzięki skrzyni, mogła siedzieć przez dwanaście godzin jazdy do Warszawy. Tam należało po nocy spędzonej w zaduchu, sprzedać korzystnie towar i jak najszybciej wracać po nowy, bo procenty rosły. Była to bardzo uciążliwa i ciężka, szczególnie dla kobiety praca. Do tego wynik jej był różny. Handel tytoniem był zabroniony, więc czasami milicja robiła nalot na pociąg. Zabierała wtedy tytoń i oddawała sprawę do sądu. Na szczęście sędziowie byli wyrozumiali, i sprawy kończyły się zazwyczaj niewielkimi grzywnami. Za to bardzo dotkliwą karą była konfiskata tytoniu. Potem trzeba było kilka razy obrócić, żeby odzyskać utracone pieniądze. Chciałem mamie pomagać, ale nie godziła się. Uważała, że szmuglowanie i handlowanie, spaczy mój charakter. Skieruje w innym kierunku niż od dążenia do uzyskania wymarzonego przez nią dla mnie zawodu lekarza, inżyniera etc. Przecież to wszystko tymczasowe, aby tylko do jesieni. Przyjdą Amerykanie i komunę szlag trafi.
Więc mama przeważnie w podróży, a ja w domu. Bardzo się nudziłem. Nikogo nie znałem i nie miałem żadnej możliwości zmiany tej sytuacji. Siedziałem więc w domu i czekałem na jedyne urozmaicenie, wyjście co kilka dni po mamę do pociągu. Wkrótce zauważyłem, że przyjazd pociągu jest pretekstem dla tutejszej młodzieży, która się spotyka na stacji. Zacząłem więc chodzić codziennie, z nadzieją, że poznam, zaprzyjaźnię się... Sam przyjazd pociągu zresztą wypełniał kilka najgorszych, bo popołudniowych godzin codziennej beznadziei. Pobyt na stacji przebiegał jak w Commedia dell'arte, tylko z zakończeniem smutniejszym. Spektakl zaczynał się godzinę lub dwie przed przyjazdem pociągu. Spacer po peronie. Tam i z powrotem, tam i z powrotem. Wieczór, ciemno tylko dwie żółte latarnie. Mijam się z chodzącymi po peronie dziewczętami. Po dwie, trzy trzymając się pod ręce, wynurzają się z mroku, przez chwilę żółcieją w świetle latarni, i znowu nikną, słyszę tylko ich szepty i chichoty... Chciałbym je zagadnąć, zaczepić, ale nie mam odwagi. Chłopcy nie chodzą. Stoją pod latarnią przy ganeczku budynku stacyjnego i ćmią papierosy. Przystaję mimo, uśmiecham się z ich pogaduszek, ale ignorują mnie zupełnie. A ich spojrzenia są takie ciężkie, że wolę odsunąć się o parę metrów. Kiedyś któryś z nich mnie zagadał. Ucieszyłem się. Ale kiedy zapytał -   skąd? - nie wiedziałem co odpowiedzieć, zastanawiałem się. Ale ten nie czekał, tylko - a jak się nazywasz? Szybko odpowiedziałem: Kruk. Wybuch drwiącego śmiechu, a niektórzy zaczęli krakać i machać rękami. Rozwiała się nadzieja na przyjaźń. Pozostawał mi więc nadal samotny spacer po peronie. Czekanie na pociąg. Aż słychać odgłos pary wypuszczanej na zakręcie - zapowiedź szczęśliwego przyjazdu i smutku z zakończenia spektaklu - a zaraz potem wyłaniają się z ciemności dwie żółte latarnie. Zawieszone na niskiej platformie wyładowanej kamieniami, mającej spełniać rolę minochronu, przejeżdżają przez kręgi peronowego światła i znikają w mroku. Za nimi czerwony blask paleniska - lokomotywa. Skrywa się w ciemności, a przed peronem staje rząd wagonów z czarniejszymi od ścian, otworami okien. Zapach sadzy i parującej gorącym żelazem wody. Trwa to minutę, dwie. Wysiada kilku podróżnych, którzy jak ćmy szybko przebiegają żółte kręgi latarń i nikną w otaczających stację ciemnościach, a już gdzieś tam w mroku niewidoczna lokomotywa syczy niewidocznym pióropuszem pary, i rusza ciemny wąż wagonów, niknie w mroku, pozostawiając za sobą gasnący ślad czerwonej latarni. Koniec sztuki. Przede mną ciąg dalszy samotnego, pustego wieczoru. Wracam ciemną, piaskową ulicą. Staram się iść, wbrew swojej naturze, jak najwolniejszym krokiem. Robię wszystko, by jak najbardziej oddalić wieczorną udrękę samotności, ale Zwierzyniec jest nieduży, pozostaje jeszcze tyle godzin, tyle godzin...
Nie mam książek, nie mam radia, siedzę więc bezczynnie i rozmyślam. Myślę o przyszłości. Marzę.   Z fragmentów zapamiętanych książek tworzę sobie świat, a w nim gram rolę pana Waldemara z "Między ustami a brzegiem pucharu" Rodziewiczówny, lub księcia - żebraka Twaina. Fabuła ciągle taka sama. Wyglądam biednie, śpię pod mostem, a jednak zakochuje się we mnie szlachetna, pełna przy tym temperamentu, piękna kobieta. Wszyscy z niej drwią, a potem okazuje się, że jestem bardzo bogatym i wykształconym dżentelmenem. I jeszcze bardziej mnie kocha i wszystkie (te które mną gardziły) inne jej zazdroszczą... Jest to główny szkielet fabuły, powieści, które próbuję zapisywać w zeszytach, ale po zapisaniu kilku kartek zapał mija i w zeszycie w końcu pozostają tylko same początki. Późniejsze pierwsze rozdziały wielkich zamierzeń.
Wiosną znalazłem sobie robotę w lesie, przy sadzeniu drzewek. Tym razem mama nie protestowała. Żyliśmy na granicy nędzy, więc do przyjścia Amerykanów...   Praca polegała na zdarciu darni, specjalnym szpikulcem zrobieniem otworu i wsadzeniem weń sadzonki. Pracowało dużo ludzi, przeważnie kobiet i dziewcząt. Szliśmy szeregiem, jak żniwiarze i trzeba było się bardzo zwijać by nie zostać w tyle. Gajowy szedł przed nami, i wyliczał każdemu zarobki. Po tygodniu wielkie rozczarowanie. Dostałem dużo mniej pieniędzy niż się spodziewałem. Wydawało mi się, że pracuję równo z innymi, a wypłatę dostałem o połowę mniejszą od tutejszych, znajomych gajowego. Nie umiałem obliczać, ale czułem że mnie oszukuje. Pierwsza praca i taka niesprawiedliwość, długo bolało. Poznałem gorzki smak zawodu, między obietnicą a rzeczywistością. Do tego nie byłem przyzwyczajony do pracy fizycznej i zacząłem odczuwać bóle kości i mięśni. Kiedy pomyślałem, że od poniedziałku trzeba będzie znowu osiem godzin łopatą za takie marne grosze...nie poszedłem więcej.

Minęło kilka miesięcy, podczas których mama niezmordowanie woziła skrzynie tytoniu do Warszawy, nie folgując sobie nawet w święta. Handel szedł jej ze zmiennym szczęściem, ale dzięki ofiarności i wyrzeczeniom zdołała odłożyć niewielką sumkę na moją naukę. Bo ani przez chwilę nie dopuściła myśli, że mógłbym nie ukończyć gimnazjum. W międzyczasie władza ogłosiła "amnestię" dla partyzantów, czym powierdziła ostatecznie, że dla komunistów przestępstwem była walka z Niemcami podczas okupacji. Pozwoliło to nam wrócić do prawdziwego nazwiska i myśleć o moim powrocie do gimnazjum. Upłynęło jednak już dwa lata szkolne i koledzy, którzy kiedyś byli w razem ze mną w pierwszej klasie, teraz już zdawali do trzeciej. A mnie wypadało zaczynać znowu od pierwszej. Pogodzony z losem myślałem jedynie o semestrach dla dorosłych, na których przerabiano dwie klasy w jednym roku szkolnym, ale mama postanowiła, że zaległości muszę nadrobić i pójść we wrześniu normalnie, do trzeciej. Późną wiosną 1946 poszła więc do pana Bojarskiego, profesora i byłego guwernera hrabiów Zamojskich. Ten najpierw mnie przeegzaminował i potem zobowiązał się, że w ciągu trzech miesięcy nadrobię zaległe lata i zdam do trzeciej gimnazjalnej. Mama więc zapłaciła, a mnie nie pozostało nic innego, tylko się uczyć. Czułem, że będzie ciężko. Nadchodziły najładniejsze letnie miesiące, ale walczyłem z lenistwem, pamiętając o ogromnym wysiłku mamy. Pomagało mi też to, że nie miałem żadnych kolegów, a tym bardziej koleżanek.
Pan profesor Bojarski mieszkał w pięknym, zbudowanym w stylu belwederu, z kolumnowym portalem, domu. Takich domów stało kilka. Wybudowała je ordynacja dla swoich urzędników w pięknym, choć już, teraz zaniedbanym parku. Tworzyły one swoistą enklawę. Ich kolumnowe kształty pośród zieleni przywoływały z pamięci obrazy starożytnych świątyń lub budowli. Wraz z kościółkiem na wyspie, pośród ogromnego stawu, był to najładniejszy fragment Zwierzyńca. Była to ta część, której zdjęcia zdobiły foldery zachęcające do przyjazdu. Pozostały Zwierzyniec, bezdrzewna, piaskowa równina, zabudowana koślawymi domkami z wybrakowanych desek, tworzyła smutny kontrast z "wyspą szczęśliwości". Podział był wyraźny. Tu elita, o wysublimowanym smaku i wyrafinowanych doznaniach estetycznych, ach te kolumny, te marmury, to wkomponowanie w bujną, soczystą zieleń, a tam, szarość, chaos i beznadzieja, podobnie jak do niedawna trud ludzi w nich mieszkających. Mieszkanie pana Bojarskiego, położone w jednym ze skrzydeł monumentalnej budowli było rozległe i pięknie urządzone. Pokój, w którym udzielał lekcji miał wysokie okna, przez które zaglądały srebrne, parkowe świerki, i ogromny, niebieski plafon na suficie. Ciemne, biedermajerowskie meble i jasno orzechowy parkiet tworzyły wyczytany przeze mnie w książkach obraz salonu, dodawały atmosfery uczoności i godności. Świat ciszy i spokoju, z którym ściśle harmonizowały nienaganne maniery pana domu. Było coś w tym pokoju, w jego atmosferze, może swoisty genius loci, co wydobywało z człowieka potrzebę bycia lepszym, mądrzejszym. Mimo woli głos się ściszał, ruchy powolniały i czuło się przypływ szacunku do ludzi, do rzeczy, jak w świątyni. Człowiek szlachetniał przez samo przebywanie w takim pomieszczeniu. Nie do pomyślenia byłyby prostackie gesty, słowa czy nawet myśli. Nie ma się więc chyba czemu dziwić, że zrodziło się w moim sercu uczucie czyste z najczystszych, choć wiadomo, że diabła miałem za skórą, do uroczej brunetki o kasztanowych oczach.
Marysia Olejkówna, dziewczyna o cerze białej jak greckie marmury i grubych warkoczach upiętych wokół głowy w koronę, uczyła się innych niż ja przedmiotów i języka francuskiego, a ja niemieckiego, ale niektóre fragmenty przerabialiśmy razem. Marysia była nie tylko piękną ale i dobrą dziewczyną. Samotnie, po śmierci matki opiekowała się niedołężnym ojcem i młodszym rodzeństwem, i to jeszcze bardziej wzmagało moje uczucie. Były to piękne chwile, kiedy tak w trójkę siedzieliśmy przy okrągłym, potężnym stole, a profesor ożywiony wspomnieniami, wzruszonym głosem recytował po grecku Iliadę lub Wergiliusza po łacinie. Naturalnie nie rozumieliśmy tekstu, ale sama melodia poematów trafiała do serc, budząc niezapomniane przeżycia. A do tego, co dla mnie było najważniejsze, byliśmy we dwoje. Profesor recytował, my patrzyliśmy sobie w oczy, aż Marysi różowiły się policzki, a za oknem szumiała bujna przyroda. I było nam dobrze. I choć to były ulotne chwile, piękno ich jednak, zapadło w serce na zawsze.
Pan Bojarski posiadał ogromną wiedzę. Był wielkim erudytą, poliglotą, czy ja wiem zresztą jak go określić. Znał w mowie i w piśmie grekę, łacinę, francuski, niemiecki, angielski, uczył historii, literatury, matematyki, fizyki... Swoją wiedzą mógłby obdzielić z powodzeniem kilkunastu komunistycznych profesorów zwyczajnych i jeszcze by zostało dla uczonego docenta. Wiosna i uczucie przeszkadzały mi w skupieniu się, ale pomimo to, sam nie wiedząc kiedy, tak napełniłem się wiedzą, że potem mogłem, aż do małej matury, nic się nie uczyć. Wszystko umiałem, z wyjątkiem łaciny.
Przez Marysię poznałem jej ciotecznego brata Lecha Cyca z Zamościa. Jego ojciec w Zwierzyńcu posiadał pasiekę i kawałek pola i on na wakacje przyjeżdżał doglądać. Marysia na długo jeszcze pozostawała w moim sercu jako uosobienie miłości czystej, niewinnej i pięknej. Po wakacjach rozjechaliśmy się, ja do Zamościa, a ona do szkoły pedagogicznej w Szczebrzeszynie. Widziałem ją potem tylko raz u Lecha, na krótko przed maturą. Była jeszcze ładniejsza i ku mojej wielkiej radości nie byłem jej obojętny. Kontakt jednak się urwał, a kiedy po kilku latach, zawitałem w te strony Marysi już nie było. Wyjechała do Lublina i wyszła za mąż.
Wraz z powrotem do naszego nazwiska mama mogła zgłosić w Czerwonym Krzyżu zaginięcie ojca. Nadzieje na powrót odżyły. Nie wiedzieliśmy wówczas, że Ostaszków, to takie samo miejsce kaźni jak i Katyń. Bo właśnie z faktu pobytu ojca w Ostaszkowie, wysnuwaliśmy nadzieję że żyje. Czekaliśmy więc znowu z dnia na dzień na wiadomość od niego. W miarę upływu czasu wydawać by się mogło, że nasze oczekiwanie traci realne podstawy ale jeszcze w 1956 roku powracający z obozów i więzień ZSRR, odżywiali nadzieję. Dopiero potem, kiedy dotarła do nas prawda o mordach w pozostałych obozach poza Katyniem, tj. w Kozielsku i w Ostaszkowie, nadzieja osłabła, zbladła. Pogodziliśmy się ze śmiercią, choć to było i na zawsze pozostanie bardzo bolesne. Nie możemy nawet określić miejsca, gdzie spoczywają jego szczątki. Archiwa sowieckie są niedostępne, o ile nie są zniszczone, zresztą samo mówienie, przyznawanie się do tego, że ma się ojca zamordowanego przez sowietów jest karalne. Zaraz przypiszą kłamstwo, zniesławianie, występowanie przeciw sojuszowi itd. Najsmutniejsze są Święta Zmarłych. Ci, których bliscy zostali pochowani w morzu, mają chociaż symboliczne miejsce wytyczone przez długość i szerokość geograficzną, a my? A teraz już tylko ja? Nie można nawet pojechać, pomodlić się na ziemi, którą skrwawił swoją niewinną krwią. Popatrzeć na krajobraz, który był ostatnim widokiem w jego życiu.